آیینهای محلی ایران دارای سابقهای طولانی هستند و ریشه در تاریخ، فرهنگ، عادات و آداب و رسوم ایرانیان باستان دارد. تحقیق در مورد ریشههای فرهنگی ایران ما را به سمت و سوی این مفاهیم میکشاند که فرهنگ بومی کشورمان چیزی فراتر از مراسماتی است که برگزار میکنند.
هر کشوری با آداب و رسوم و فرهنگ بومی خود شناخته میشود. ایران با پیشینهای کهن و فرهنگی غنی، آیینها و سنتهای اصیل بسیاری دارد که برای گردشگران و پژوهشگران تحقیق در مورد فرهنگ بومی ایران جذاب و شنیدنی است. بسیاری از این رسوم، ریشه در آیینهای باستانی ایران زمین و دوران پیش از اسلام، به ویژه آیین زرتشت دارند.
ایرانیان میدانند که مهمانانشان ممکن است با تمام آداب و رسوم محلی آشنا نباشند، اما با گشادهرویی و مهماننوازی، فرهنگ خود را به آنها معرفی میکنند. آیا شما هم درباره آیینهای ملی ایران و آیینهای اقوام ایران کنجکاو هستید؟ یا میخواهید جاذبههای فرهنگی ایران را با نگاهی متفاوت ببینید؟
مهماننوازی ایرانیان تنها بخشی از فرهنگ غنی آنهاست. این کشور با جشنها و مراسم گوناگون، مقصدی دلانگیز برای هر مسافری است. توجه داشته باشید به عنوان یک گردشگر آگاه، آشنایی با هنجارهای فرهنگی و آیینهای محلی ایران، تجربه سفر شما را پربارتر میکند.
جشنها و آیینهای محلی ایران؛ از گذشته تا امروز
جشنوارهها و آیینهای ملی ایران، نگاهی عمیق به فرهنگ و تاریخ این سرزمین ارائه میدهند. از نوروز، که نماد آغاز سال نو ایرانی است، تا شب یلدا، بلندترین شب سال، این آیینها ریشه در مفاهیم عمیق فرهنگی ایرانیان باستان دارند. هر یک از این مراسمها، فرصتی استثنایی برای ارتباط با مردم، چشیدن طعم غذاهای محلی و تماشای نمایشهای سنتی هستند.
چه به دنبال کشف آیینهای زرتشتی باشید و چه مشتاق تجربه جشنهای ایرانی، این رویدادها گویای غنای فرهنگی ایران هستند. برنامهریزی سفر در زمان برگزاری این مراسم، خاطرهای بهیادماندنی و پربار از زیباییهای فرهنگ بومی ایران برای شما میسازد.
با مطالعه این راهنمای جامع، با آیینهای ملی ایران، آیینهای محرم در ایران و دیگر آیینهای اقوام ایران بیشتر آشنا شوید و نقش آنها را در زندگی امروز ایرانیان درک کنید.
آیین های محلی ایران- اساس برگزاری آیین های ایرانی چیست؟
آیینهای ملی ایران بر اساس تقویم خورشیدی برگزار میشوند، در حالی که مراسم مذهبی مطابق با تقویم قمری انجام میگیرند. در حقیقت؛ این آدب و رسوم بر دو پایه ملی و مذهبی استوارند!
هیچ کشوری، منطقه یا جمعیتی یافت نمیشود که از آیینها و مراسم سنتی معاف باشد. اگرچه این رسوم جالب توجه هستند، اما ممکن است رگههایی از باورهای خرافاتی نیز در آنها دیده شود. این آیینها ریشه در “ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی و همچنین ایدئولوژیک جامعهای” دارند که به آن تعلق دارند.
ایران از نظر تنوع آیینها کشوری غنی محسوب میشود که هر یک از این مراسم، ریشه در سنتهای مختلف دارند. برخی از این آیینها در طول تاریخ کمرنگ شدهاند و تنها به صورت منطقهای در برخی نقاط ایران مانند جشن سده، برگزار میشوند. برخی دیگر تحولات زمان را تاب آوردهاند و در سراسر کشور جشن گرفته میشوند، مانند نوروز و یلدا.
آیینهایی که ریشه در تاریخ کهن ایران و مناسبتهای ملی دارند، مانند یلدا، نوروز و سده، بر اساس تقویم خورشیدی برگزار میشوند. در حالی که مراسم مرتبط با اسلام مانند عاشورا و عید فطر، مطابق با تقویم قمری انجام میگیرند.
دسته بندی آیین های ایرانی:
با توجه به مطالبی که درباره انواع آیینهای محلی ایران و خاستگاه وجودی آنها میتوان دستهبندی آیینهای ایرانی را به صورت زیر ارائه داد:
آیین های کهن اساطیری و ملی
نمونههایی مانند مهرگان، یلدا، نوروز، سده و چهارشنبهسوری در این گروه جای میگیرند. آیینهای باستانی ایرانی همواره با شادی و سرور همراه بودهاند. مراسم سوگواری سیاوش تنها آیین اندوهبار این دسته محسوب میشود.
آیین های منطقه ای؛ آیین های محلی ایران
این آیینها مربوط به مناسبتهای محلی مانند برداشت محصول، آغاز فصل صید و دیگر رویدادهای خاص یک منطقه است که در سراسر کشور مشترک نیستند.
آیین های مذهبی
ادیان اسلام، یهودیت، مسیحیت و زرتشتی در ایران همزیستی دارند که هر کدام مراسم خاص خود را برگزار میکنند. اما با توجه به رسمیت تشیع در کشور، آیینهای اسلامی به ویژه مراسم محرم برای بزرگداشت شهادت امام سوم شیعیان، از برجستگی خاصی برخوردارند.
آیینهای خانوادگی
شامل مراسم خصوصی در مناسبتهایی مانند تولد، ازدواج و درگذشت عزیزان میشود.
آیین های باستانی ایران زمین
«وقتی گل سرخ پژمرده میشود، بلبل هنوز از بهار میخواند.» این بیت جاودانه از سعدی، یکی از بزرگترین شاعران پارسی، جوهره جشنوارههای ایرانی را به تصویر میکشد. جشن طبیعت، تجدید و روح جاودانه وحدت. این جشنوارهها برای هزاران سال ریتم و نوای زندگی ایرانی را نشان دادهاند و فرصتی برای بزرگداشت تاریخ، ارتباط با خدایان خود و لذت بردن از زیبایی سرزمینمان به ما دادهاند.
جشنهای ایرانی چیزی بیش از آیینهای محلی ایران معنا میشوند. آنها وقایعنگاری زندهای از تمدنی هستند که در گذر زمان ایستاده ماندهاند. از شکوه نوروز، سال نو ایرانی که نویدبخش رسیدن بهار است، تا مراسم باشکوه عاشورا، این مراسمات جنبههای معنوی، طبیعی و اجتماعی هویت ایرانی را در هم میآمیزند. بسیاری از این جشنوارهها، مانند نوروز و شب یلدا، اکنون در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شدهاند که نمادی از اهمیت جهانی و تاریخی آنهاست.
خاستگاه آیین های باستانی ایران
ریشههای آیینهای محلی ایران و جشنهای ایرانی و ارتباط آن با آیین زرتشت بر هیچ کسی پوشیده نیست. خاستگاه جشنها و آیینهای ایرانی به صورت عمیق با آیین زرتشت، یکی از کهنترین ادیان یکتاپرستی جهان، گره خورده است. در ایران باستان، جشنها راهی برای تقدیس اهورامزدا (خدای بزرگ) و پاسداشت عناصر حیاتبخش؛ “آتش، آب، خاک و هوا” بودند. هر جشنواره بار معنایی ژرفی داشت و پیوندی ناگسستنی میان انسان، جهان هستی و نیروهای معنوی برقرار میکرد.
گاهنبارهای زردتشتی یا شش جشن فصلی زرتشتی، نقاط عطفی در آفرینش جهان را گرامی میداشتند. از جمله آفرینش آسمان، آب، زمین و انسان. این آیینها بر سپاسگزاری و نیکوکاری تأکید داشتند و این آموزه را تبلیغ میکردند که شادی و فراوانی تنها در سایه همبستگی و بخشندگی به دست میآید.
این جشنها نهتنها بازتابی از بینش فلسفی و دینی ایرانیان باستان بودند، بلکه پایههای فرهنگ جمعگرا و طبیعتدوست ایرانی را نیز استوار میساختند. برخی از این سنتها، مانند نوروز و مهرگان، تا امروز نیز در فرهنگ ایران زنده ماندهاند و گواهی بر غنای تمدن کهن ایران هستند.
آیین های ملی ایران
آیین های ملی ایران جزو جشنها و مراسماتی هستند که بین همه اقوام و مردم ایران برگزار میشوند و دارای پیشینه کهن و تاریخ مشترک است. اما هر کدام از این آیینهای ملی هم ممکن است در میان اقوام مختلف ایرانی به صورتی متفاوت و با توجه به فرهنگ آن منطقه برگزار گردد.
در صورتی که این آداب و رسوم ایرانی با فرهنگ ویژه هر قومیت ترکیب شود با عنوان آیینهای محلی ایران هم قابل شناسایی هستند. در ادامه میخواهیم به بخشی از این میراث کهن و ایرانی بپردازیم که دارای پیوندهای قوی با اعتقادات و سنتهای ایرانی هستند:
جشن نوروز ایرانی
مسلما اگر مسافر اتوبوسی باشید و بخواهید در ایام نوروز به سفر بپردازید، شرکت در جشنهای نوروز در میان اقوام ایرانی میتواند جذاب باشد. هر منطقه از آداب و رسوم و عادات اجتماعی خود در برگزاری این آیین های بومی ایران بهره میبرند که همین عامل آن را خواستنی و زیباتر میکند.
نوروز، نویدبخش رسیدن بهار و آغاز سال تقویمی ایرانی، ترکیبی عمیق از تاریخ، معنویت و شادی است که نه تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان جشن گرفته میشود.
- نوروز، نماد جاودانه فرهنگ ایرانی:
نوروز که به معنای “روز نو” است، ریشه در آیین زرتشت دارد و پیشینهای بیش از ۳۰۰۰ سال را در خود جای داده است. این جشن کهن در اصل نماد پیروزی روشنایی بر تاریکی و پاسداشت اهورامزدا، خدای بزرگ ایرانیان باستان بود. همزمان با رسیدن بهار و اعتدال ربیعی، نوروز تجدید حیات طبیعت و تعادل کیهانی میان نیکی و بدی را گرامی میدارد.
پادشاهان هخامنشی نوروز را به عنوان جشن ملی رسمیت بخشیدند. در این دوران، این آیین با ضیافتهای مجلل، هدیهدادن و مراسم باشکوه همراه بود. تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی امپراتوری، میزبان جشنهای نوروزی بود که در آن هیئتهای نمایندگی از سراسر قلمرو پهناور هخامنشی، پیشکشهای خود را تقدیم میکردند. این سنت باشکوه، نوروز را به نمادی یگانه از وحدت، هماهنگی و نوزایی تبدیل کرده بود.
نمادگرایی نوروز و عناصر سفره هفت سین
نماد جشن نوروز ایرانی، سفره هفتسین است. چیدمانی زیبا از هفت نماد که همگی با حرف “سین” آغاز میشوند. هر یک از این سینها نماد برکات و فضایل زندگی هستند. سفره هفت سین و نمادهای آن:
- سنجد: نماد عشق و خرد
- سیب: نماد زیبایی و تندرستی
- سماق: یادآور طلوع خورشید
- سیر: محافظ در برابر بدیها و بیماریها
- سرکه: نماد صبر و پذیرش سختیهای زندگی
- سبزه (جوانه گندم یا عدس): نماد تولد دوباره و رشد
- سمنو (حلواي شیرین گندم): نشانه قدرت و شکیبایی
نوروز؛ میراث مشترک فراتر از مرزهای ایران
امروز نوروز که یکی از آیینهای ملی ایران است از مرزهای ایران فراتر رفته و توسط میلیونها نفر در کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان و آذربایجان، همچنین در میان جامعههای فارسیزبان سراسر جهان جشن گرفته میشود. در سال ۲۰۱۰، نوروز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شد که نشاندهنده اهمیت جهانی این جشن کهن است.
جشنهای امروزی نوروز در حالی که هسته اصلی و اصیل خود را حفظ کردهاند، با نگاهی مدرن و با کمی فاصله از آیینهای باستانی ایران نیز همراه شدهاند. خانوادهها با انجام «خانهتکانی» به استقبال بهار میروند که نماد شروع تازهای است. پوشیدن لباس نو برای استقبال از سال جدید با امید و نشاط، از دیگر رسوم نوروزی است. دید و بازدیدهای نوروزی با خرید بلیط اتوبوس از پایانه به سایر شهرها همراه بوده و بسیاری از مردم ایران به دیدار دوستان و آشنایان در سایر نقاط کشور میروند. عید دیدنی در سطوح کوچکتر و بین فامیلهای نزدیک با هدیه دادن و صرف غذاهای مخصوصی مانند «سبزیپلو با ماهی» همراه میشود.
پایان جشن نوروز
جشنهای سیزدهروزه نوروز در سیزده بدر به اوج خود میرسد؛ روزی شاد و مفرح که در دل طبیعت سپری میشود. در این روز از آیینهای سنتی ایران، خانوادهها به پیکنیک میروند و با انداختن سبزه خود به آب روان، به صورت نمادین بدیها و ناخوشیهای سال گذشته را از خود دور میکنند.
شب یلدا؛ پیروزی نور بر تاریکی
یکی دیگر از آیینهای ملی ایران که در دسته آیینهای باستانی ایران هم جای گرفته، شب یلداست. شب یلدا را به دلیل طولانیترین شب سال بودن جشن میگیرند. اهمیت این جشن کهن ایرانی بر کسی پوشیده نیست و در سراسر کشور برگزار میشود. یلدا که در فصل زمستان برگزار میشود، بلندترین شب سال را نشانه میگیرد و نماد پیروزی نور بر تاریکی و تجدید امید است.
شب یلدا مصادف با ۲۱ یا ۲۲ دسامبر، همزمان با شروع زمستانی است که طولانیترین شب و کوتاهترین روز سال را شاهد هستیم. این رویداد آسمانی در نجوم کهن ایرانی از جایگاه ویژهای برخوردار بوده، چرا که نقطه عطفی را نشان میدهد که خورشید نماد نور و زندگی به تدریج بازگشت پررنگ خود به آسمان را آغاز میکند. البته با توجه به آداب و رسوم این جشن در مناطق مختلف کشور، شاید بتوان به آن عنوان یکی از آیینهای محلی ایران را نیز نسبت داد.
معنای نام یلدا و فلسفه آن
«یلدا» که در زبان سریانی به معنای «تولد» است، به تولد دوباره خورشید اشاره دارد. در کیهانشناسی زرتشتی، این شب به عنوان نبرد میان نیروهای خیر (نور) و شر (تاریکی) در نظر گرفته میشد. هنگامی که شب به اوج خود میرسد، «میترا» یا ایزد نور پیروزمندانه ظاهر شده و احیای خورشید و وعده روزهای بلندتر را نوید میدهد.
این دوگانگی نور و تاریکی، بازتابی از فلسفه گستردهتر ایرانی است که بر پایداری، نوزایی و پیروزی نهایی نیکی تأکید دارد. ایرانیان باستان بر این باور بودند که گذراندن این شب در کنار عزیزان میتواند آنها را از نیروهای منفی مرتبط با تاریکی طولانی محافظت کند.
جشن سده زردشتی
جشن سده یکی از آیینهای ملی ایران است که در میان زردشتیان ایران جشنی مقدس و قابل احترام است. سَده، یکی از باستانیترین آیینهای بومی ایران است که هر ساله در غروب دهمین روز از ماه بهمن برپا میشود. این جشن کهن که سابقهای چند هزارساله دارد، حتی از نوروز نیز دیرینهتر محسوب میشود. سده در حقیقت نماد کشف آتش توسط ایرانیان باستان است.
اسطورهشناسی سده به روایت شاهنامه به دوران پادشاهی هوشنگ، از نخستین فرمانروایان اسطورهای ایران (پیشدادیان) مرتبط میشود. در این آیین کهن، ایرانیان گرد هم میآیند تا با برافروختن آتش، یادآور کشف این عنصر حیاتی توسط نیاکانشان باشند.
- ویژگی های جشن سده:
- قدیمیتر از نوروز و دارای پیشینهای اساطیری
- نماد کشف آتش و پیروزی انسان بر تاریکی
- پیوند عمیق با طبیعت و چرخههای فصلی
- برگزاری در فضای باز و همراه با مراسم خاص
این جشن باشکوه که در مناطق مختلف ایران به شیوههای گوناگون برگزار میشود، نشاندهنده “پیوند ناگسستنی ایرانیان با طبیعت و عناصر چهارگانه” است.
آیین های محلی ایران- آیین های اقوام ایران
با وجود تسلط و گسترش فرهنگ فارسی، ایران همچنان یک کشور چند قومیتی است و ارمنیها، کردها، آذربایجانیها و اقلیتهای قومی کوچکتر این کشور هر کدام سنتهای ادبی و تاریخی خود را دارند که قدمت آنها به قرنها پیش، (حتی در مورد ارمنیها، به دوران پیش از مسیحیت) برمیگردد. این گروهها اغلب ارتباطات نزدیکی با زندگی فرهنگی گستردهتر خویشاوندان خود در خارج از ایران نیز دارند.
برخی از برجستهترین آیینهای اقوام ایران که مختص همان گروه هستند:
گِرگِشو؛ آیین نورانی نیمه رمضان در سواحل خلیج فارس
یکی دیگر از آیینهای اقوام ایران که در مناطق جنوبی برگزار میشود گرگشو است. در پانزدهمین شب ماه مبارک رمضان، همزمان با میلاد امام حسن مجتبی(ع)، شهرهای جنوبی ایران به ویژه بوشهر و هرمزگان شاهد برگزاری آیین پرشور «گرگشو» هستند. در این رسم دیرینه، کودکان با کیسههای رنگارنگی که مادرانشان با هنرمندی دوختهاند، به در خانهها میروند و با شعارهای شاد، طلب «گرگشو» میکنند.
مردم خونگرم جنوب ایران از روزها قبل برای این شب و یکی از خاصترین آیینهای محلی ایران آماده میشوند. برخی خانوادهها با تهیه خوراکیهای سنتی مانند:
- آجیل محلی
- ذرت بو داده
- نخود و کشمش
- شیرینیهای خانگی
و برخی دیگر با خرید تنقلات مدرن مانند بیسکویت، شکلات و پفک، شوق کودکان را دو چندان میکنند.
پاس داشتن میراث نیاکان
گرگشو که در برخی مناطق با نامهای «قرقیعان»، «آردگیز گردانی» یا «حق لیلی» شناخته میشود، آیینی چندصدساله بوده که نسل به نسل در استان هرمزگان حفظ شده است. اگرچه بسیاری از سنتهای رمضانی در گذر زمان کمرنگ شدهاند، اما مردم برخی محلات قدیمی مانند مناطق عربنشین، هنوز با همان شور گذشته این مراسم را برگزار میکنند.
امروزه این آیین نه تنها در نیمه رمضان، بلکه در نیمه شعبان نیز در برخی روستاها و شهرهای هرمزگان اجرا میشود. این مراسم که روزگاری محدود به محلههای قدیمی بود، امروز به نمادی از فرهنگ غنی جنوب ایران تبدیل شده و هر ساله گردشگران بیشتری را به خود جذب میکند.
نوروز کردستان، نماد پیروزی بر ظلم
یکی دیگر از آیینهای محلی ایران که به ویژه در مناطق کردنشین برگزار میشود، فلسفه و شیوه برگزاری جشن نوروز کردستان است. نمونه و نماد این جشن باشکوه را میتوان در منطقه هورامان مشاهده کرد که با برافروختن آتش در میان خیل عظیمی از شرکتکنندگان اشاره کرد. در فرهنگ کردی نیز فلسفه نوروز با کمی تفاوت همراه است و از آن به عنوان یکی از نمادهای پیروزی بر ظلم و ستم یاد میشود.
رقص و پایکوبیهای باستانی و کهن کردی به همراه روشنکردن آتش و گرفتن مشعل به دست شرکتکنندگان از مهمترین نمادهای برگزاری نوروز کردی شناخته میشوند. بزرگترین نماد برگزاری نوروز در کردستان را منطقه هورمان دارد ولی در جغرافیای گستردهتر، بزرگترین گردهمایی نوروزی کردی در شهر آمد مرکز استان دیاربکر کردستان است که میلیونها کرد در آن شرکت میکنند. شما میتوانید با خرید بلیط اتوبوس از پایانه به شهر “وان” بروید و سپس از وان به شهر “آمد” رفته و در این مراسم باشکوه شرکت کنید.
مراسم بارانخواهی (شیلون/شیلان)؛ آیین کهن مقابله با خشکسالی
از جمله آیینهای محلی ایران، مراسم بارانخواهی به عنوان یکی از شگفتانگیزترین آیینهای بومی ایرانشناخته میشود. هنگامی که خشکسالی گریبانگیر منطقهای میشد، مردم در مکانی مقدس گرد هم میآمدند و با رهبری زنان محل، به دعا و نیایش میپرداختند. در این آیین سنتی اقوام ایران که در گویش محلی «شیلون» یا «شیلان» نامیده میشود، شرکتکنندگان با پختن آش یا شیربرنج نذری و تقسیم آن میان حاضرین، از خداوند طلب باران میکردند.
اجرای مراسم شامل موارد زیر بود:
- ریختن آب بر سر یک سیدی (از احترامآمیزترین افراد محل)
- فروبردن پایههای منبر در آب (به نشانه تقاضای باران)
- پخت و پخش آش نذری میان مردم
- خواندن دعاهای جمعی برای طلب باران
این آیین محلی ایران که ریشه در باورهای کهن مردم دارد، نشاندهنده ارتباط عمیق نیاکان ما با طبیعت و درک اهمیت آب در زندگی بود. امروزه نیز در برخی مناطق ایران، این مراسم به عنوان بخشی از فرهنگ بومی ایران و با همان شیوههای سنتی برگزار میشود. (هرچند ممکن است در برخی مناطق تغییراتی در شیوه اجرای آن ایجاد شده باشد.) این آیین نه تنها یک رسم کهن، بلکه نمادی از امید و اتکای مردم به نیروی ماورایی در مواجهه با مشکلات طبیعی است.
مراسم عروسی (زماون) پیرشالیار
جشن کهن پیر شالیار یکی از آیینهای باستانی ایران است که هر ساله در نیمه بهمن ماه، منطقه کوهستانی اورامان تخت، میزبان یکی از منحصر بهفردترین آیینهای سنتی ایران است. جشن عروسی پیر شالیار نه تنها اهالی بومی، بلکه ساکنان روستاهای اطراف را نیز به سوی خود فرا میخواند. آنچه این مراسم را به رویدادی خاص تبدیل کرده، “حضور چشمگیر عکاسان، جهانگردان داخلی و خارجی و رسانههای بینالمللی” است.
ریشههای اسطورهای این جشن به باورها و آیینهای کهن مردم منطقه بازمیگردد و در حقیقت بزرگداشت سالگرد پیوند زناشویی شخصیتی افسانهای به نام شالیار است. اورامان با بافت پلکانی خیرهکننده و میراث فرهنگی غنی خود، به عنوان یکی از جاذبههای ثبت شده ملی ایران شناخته میشود.
امروزه این منطقه در حال تبدیل شدن به قطبی مهم در گردشگری ایران است. به ویژه در ایام برگزاری جشن پیر شالیار که فضایی پرجنبوجوش و رنگارنگ به منطقه میبخشد. نگاهی دقیقتر به این مراسم دیرینه و جذاب:
ویژگی های جشن پیر شالیار:
- فرصتی برای معرفی فرهنگ بومی به جهانیان
- نمادی از پیوند نسلها با میراث فرهنگی خود
- تلفیق آیینهای باستانی با فرهنگ زنده مردم منطقه
- جاذبهای برای علاقهمندان به مردمشناسی و عکاسی
کوزه شکنی؛ آیین کهن دفع بلا در فرهنگ ایرانی
از جمله آیینهای محلی ایران که ریشه در باورهای کهن دارد، مراسم کوزهشکنی است. این مراسم و یکی از آیینهای بومی ایران هنوز در برخی مناطق کشور مانند استان مازندران پابرجاست. پیشینیان بر این باور بودند که این رسم میتواند موجب رونق کسبوکار و فراوانی روزی در سال جدید شود. اهمیت این آیین سنتی ایران تا آنجاست که در “بهمن ماه ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور” به ثبت رسید.
- پیشینه و فلسفه کوزه شکنی:
در گذشته، کوزهها ظرف اصلی نگهداری آب بودند که به مرور زمان در اثر رطوبت، جلبک میبستند. مردم بر اساس باوری قدیمی، کوزههای کهنه را نماد اندوه و بلا میدانستند و با شکستن آنها، درد و بیماری را از خانه دور میکردند. فلسفه کوزهشکنی در آیینهای محلی ایران به این صورت بود که بزرگ خانواده سکهای در کوزه میانداخت، آن را دور سر اعضای خانواده میچرخاند و سپس از پشت بام به زمین پرتاب میکرد. این کار نمادی از “دور کردن بدیها و جذب برکت” بود.
- کوزه شکنی ترکیبی از آیینهای کهن و چهارشنبهسوری:
امروزه در برخی نقاط مازندران، این رسم و نمونهای از آیینهای بومی ایران در شب چهارشنبهسوری اجرا میشود. مردم کوزههای سفالی کهنه را همراه با نمک، زغال و سکه از پشت بام به کوچه پرتاب میکنند و با گفتن عبارت «درد و بلای ما بره تو کوزه و بره تو کوچه»، به استقبال سالی پر از خیر و برکت میروند.
محمد بخشی، پژوهشگر فرهنگ بومی مازندران، در اینباره میگوید: کوزهشکنی یکی از رسوم ویژه چهارشنبهسوری بود که با هدف پاکسازی خانه از انرژیهای منفی انجام میشد. این آیین نشاندهنده نگاه عمیق ایرانیان به پیوند میان طبیعت، زندگی و باورهای کهن است.
مراسم ورف چال(برف چال) – آیین کهن ذخیره برف در مازندران
هر ساله در پانزدهم اردیبهشت، مردم منطقه آب اسک آمل، یکی از جالبترین آیینهای محلی ایران را با نام «ورف چال» (گودال برف) برگزار میکنند. این مراسم که ریشه در فرهنگ بومی ایراندارد، راهحلی سنتی برای ذخیره آب در فصل گرماست. با پایان یافتن زمستان و ذوب آخرین برفها، مردان منطقه برفها را جمعآوری و در چاههای مخصوص انبار میکنند تا در تابستان به عنوان منبع آب دامها استفاده شود.
نکته جالب این آیین سنتی ایران تقسیم نقشها بر اساس جنسیت است. در حالی که مردان مسئولیت اجرای مراسم در دامنه کوه را بر عهده دارند، زنان روستا مدیریت امور روزمره و نگهداری از روستا را در این مدت عهدهدار میشوند. این همکاری “نشاندهنده نگاه نیاکان ما به مدیریت منابع و تقسیم کار اجتماعی” است.
واژه «وُرف چال» که در گویش مازندرانی به معنی «گودال برف» است، به خوبی ماهیت این سنت دیرینه را نشان میدهد.
این مراسم “یک تکنیک قدیمی برای ذخیره آب” است و “نمادی زنده از دانش در آیینهای بومی ایران در استفاده پایدار از منابع طبیعی”. امروزه این آیین به عنوان بخشی از هویت فرهنگی مردم منطقه، همچنان پابرجاست و نشان میدهد که چگونه سنتهای قدیمی میتوانند پاسخگوی نیازهای امروزی باشند.
جشن مردگان مازندران؛ آیین کهن پیوند زندگان و درگذشتگان
در میان آیینهای محلی ایران، مراسم منحصر به فرد «جشن ۲۶ عید ماه طبری» یا «نرزما» در مازندران جایگاه ویژهای دارد. جشن مردگان یکی از آیینهای بومی ایران است که هر سال در ۲۸ تیرماه برگزار میشود، نمونه بارزی از فرهنگ اقوام ایران است که در آن مردم به جای سوگواری، با شادی و پایکوبی به استقبال مردگان خود میروند.
ریشههای تاریخی و فلسفه آیین:
- ترکیب پارادوکسیکال شادی و یادبود در کنار مزارها
- نشاندهنده نگرش خاص مازندرانیها به زندگی و مرگ
- پس از پیروزی فریدون بر ضحاک، این مراسم به عنوان نماد آزادی شکل گرفت.
- نشأت گرفته از دوران ظلم ضحاک ماردوش که مردم را از عزاداری محروم کرده بود.
اجرای مراسم در مناطق مختلف چگونه است؟
1. در مناطق کوهپایهای:
- برگزاری مسابقات کشتی لوچو
- اهدای گاو یا گوسفند به سرپهلوان
- روشن کردن آتش به نشانه آزادی
2. در مناطق جلگهای:
- تجمع در آرامگاهها
- پخش شیرینی و کیک
- روشن کردن شمع بر سر مزارها
ویژگی های منحصر به فرد:
- حفظ اصالت خود پس از گذشت قرنها
- نمایشی از مقاومت فرهنگی مردم مازندران
- تنها آیین محلی ایران که شادی را با یادبود مردگان ترکیب میکند
- برگزاری همزمان در برخی کشورهای دیگر مانند اسپانیا و آمریکا
این آیین سنتی اقوام ایران میراث ارزشمند فرهنگی است و درسهایی عمیق درباره نگرش نیاکان ما به زندگی و مرگ در خود دارد. امروزه این مراسم به عنوان بخشی از هویت فرهنگی مازندران، همچنان با شکوه تمام برگزار میشود و گردشگران بسیاری را به خود جذب میکند.